Tư duy phản biện là kỹ năng siêu nhận thức (metacognitive skill) – một kỹ năng nhận thức ở cấp độ cao hơn liên quan đến việc Tư duy về cách suy nghĩ. Chúng ta phải nhận thức được những nguyên tắc đúng đắn của lập luận và xem xét cách lập luận của chúng ta về vấn đề, nỗ lực về mặt ý thức để cải thiện bản thân mình, tránh các thiên hướng sai lầm và duy trì sự khách quan khi ra quyết định. Đây là điều cực kỳ khó để làm. Ai cũng có thể nghĩ nhưng nghĩ đúng thường đòi hỏi quá trình rèn luyện lâu dài và nghiêm túc.
.webp)
Chinh phục Tư duy phản biện cũng tương tự như việc chinh phục nhiều kỹ năng khác. Có 3 thành phần quan trọng cấu thành nên sự thành công đó là lý thuyết, rèn luyện và thái độ.
Nếu chúng ta muốn nghĩ đúng, chúng ta cần áp dụng các nguyên tắc lập luận đúng. Kiến thức về lý thuyết bao gồm kiến thức về những nguyên tắc này. Chúng là những nguyên tắc cơ bản của tư duy phản biện, chẳng hạn như các quy tắc logic và phương pháp lập luận khoa học.
Ngoài ra, suy luận đúng cũng đồng nghĩa với việc hiểu rõ điều gì không nên làm, nghĩa là chúng ta cần có kiến thức cơ bản về những sai lầm mà mọi người thường mắc phải, bao gồm các thuyết ngụy biện, các thiên kiến và giới hạn bất biến trong cách lập luận chung của mọi người. Nhờ đó, chúng ta có thể tránh được những lối suy diễn không chính xác đối với một vấn đề cụ thể.
Chỉ hiểu về các nguyên tắc lập luận và biết phân biệt giữa cái đúng và cái sai thôi chưa đủ. Được học kiến thức về bơi lội, nhưng trừ khi chúng ta áp dụng những kiến thức lý thuyết này thông qua quá trình rèn luyện liên tục, bằng không thì thực sự là chúng ta không thể biết bơi được.
Tương tự, giỏi về các kỹ năng tư duy phản biện nghĩa là chúng ta phải biết áp dụng chúng vào trong công việc và cuộc sống thường ngày. Có ít nhất 2 cách. Một là làm thật nhiều các bài tập. Những bài tập này không chỉ bao gồm các bài tập trong lớp học và hướng dẫn. Chúng cũng bao gồm việc thảo luận và tranh luận với những người khác trong cuộc sống hàng ngày. Thứ hai là tập suy nghĩ sâu hơn về các lý thuyết, nguyên tắc mà chúng ta học được, chẳng hạn như đặt câu hỏi hay lật lại vấn đề.
Có kỹ năng tư duy phản biện tốt tốt đòi hỏi không chỉ kiến thức và sự luyện tập. Luyện tập bền bỉ có thể tạo ra những cải thiện rõ rệt chỉ khi chúng ta có động lực và thái độ đúng đắn.
Dưới đây là một vài lối suy nghĩ ngăn cản chúng ta phát triển tư duy phản biện:
Tôi thích được đưa ra những câu trả lời chính xác hơn là tự tìm ra chúng.
Tôi không thích nghĩ nhiều về những quyết định của mình vì tôi chỉ dựa vào cảm tính.
Tôi thường không nhìn nhận lại những sai lầm mình đã mắc phải.
Tôi không thích bị chỉ trích.
Để cải thiện suy nghĩ, chúng ta phải nhận ra tầm quan trọng của việc xem xét lại cơ sở của niềm tin và hành động của chúng ta. Chúng ta cũng nên sẵn sàng tham gia vào các cuộc tranh luận, thay đổi những thói quen xấu và đối mặt với sự phức tạp của ngôn ngữ và các khái niệm trừu tượng.
California Critical Thinking Disposition Inventory là một bài test tâm lý được sử dụng để đánh giá tư duy phản biện của một người dựa trên 7 tiêu chí được liệt kê dưới đây. Bạn có thể sử dụng 7 tiêu chí này để tìm hiểu về thói quen suy nghĩ của mình.
1. Tìm kiếm sự thật: Bạn có cố gắng hiểu mọi thứ thực sự là gì? Bạn có hứng thú với việc tìm ra sự thật không?
2. Cởi mở: Bạn tiếp thu các ý tưởng mới như thế nào khi trực giác mách bảo bạn rằng các ý tưởng đó không giống với suy nghĩ của bạn? Bạn có thực sự chịu lắng nghe chúng?
3. Phân tích: Bạn có cố gắng hiểu lý do ẩn sau mỗi vấn đề hay sự việc đã xảy ra? Bạn có hành động xung hấn hay bạn có đánh giá mặt trái/phải trong những quyết định của bạn?
4. Hệ thống: Bạn có phải là người có tư duy hệ thống? Bạn có chia tách một vấn đề phức tạp thành những vấn đề đơn giản hơn?
5. Tự tin trong lập luận: Bạn có luôn chiều theo ý mọi người? Bạn tự tin như thế nào về cách lập luận của mình? Bạn có cơ sở nào cho sự tự tin của mình không? Bạn có thể đánh giá suy nghĩ của mình không?
6. Tính tò mò.
7. Sự chín chắn trong phán xét: Bạn có vội vàng đi đến kết luận? Bạn có thử nhìn sự việc theo một hướng khác? Bạn có xem xét những kinh nghiệm của người khác?
Các nhà tâm lý học đã phát hiện ra rằng qua nhiều năm, lý trí của con người thường dễ bị tác động bởi tất cả các loại thiên kiến nhận thức (cognitive bias). Chẳng hạn, nhiều người có xu hướng quá tự tin vào khả năng của họ và tập trung quá nhiều vào bằng chứng mà hỗ trợ cho quan điểm đã tồn tại trước đó của họ. Chúng ta nên cảnh giác với những thiên kiến sai lầm này.
Để có thể có kỹ năng tư phản biện tốt, chúng ta cần rèn luyện khả năng tư duy logic, nguyên tắc lập luận, thấu hiểu tâm lý con người (các thiên kiến nhận thức tác động tới việc ra quyết định), nhận dạng rõ điểm mạnh và điểm yếu của bản thân. Ngoài ra, kỹ năng này cũng đòi hỏi việc phải áp dụng lý thuyết vào thực tiễn, có thái độ đúng đắn trong học tập, rèn luyện. Chẳng hạn, sự kiên nhẫn trong giải quyết vấn đề và khao khát mạnh mẽ cải thiện bản thân đều là những đặc điểm giá trị mà có thể giúp bạn phát triển Khả năng Tư duy phản biện trong dài hạn.
